Osmanlı devletinin hangi mecburiyete riayet ettiğini itiraf kimsenin işine gelmemesi sebebiyle Tanzimat’ın neyin eseri olduğunu sual ettiğimizde hatırımıza tarihe onun bir tiyatro eseri gibi algılanabileceği geliyor. G. E. Lessing’in Nathan der Weise’sini üç kez Berlin’de seyrettim. Her üçünde de dekor, kostüm ve dolayısıyla da eşhasın sahnede duruşu birbirinden farklı idi. Lâkin oyuncular her üçünde de aynı teksti ikrar etti.